Μάρτης, Μαρτιά, Κρόκη, mărţişor, martenitsa, verore, martinka...

Μάρτης, Μαρτιά, Κρόκη, mărţişor, martenitsa, verore, martinka... Αυτό το αλεξίκακο έθιμο που
απλώνεται σε όλη τη βαλκανική χερσόνησο και χάνεται στα βάθη του χρόνου.

Την τελευταία μέρα του Φλεβάρη, σύμφωνα με το ελληνικό έθιμο, φτιάχνουμε ένα βραχιόλι, συστρέφοντας λευκή και κόκκινη κλωστή, το οποίο φοράμε στο χέρι (στον καρπό ή στο δάχτυλο) την πρώτη μέρα του Μάρτη. Υπάρχουν διάφορες τοπικές παραλλαγές, που άλλες θέλουν το βραχιόλι να σκαλώνει στην τριανταφυλλιά με την πρώτη επίσκεψη των χελιδονιών, ώστε να χρησιμεύσει ως θεμέλιος λίθος της φωλιάς τους, κι άλλες για να αποκτήσουν τα άσπρα μάγουλα των παιδιών το ρόδινο χρώμα των ανθέων.
Σε κάθε περίπτωση, το βραχιόλι έχει προστατευτικό ρόλο από τις απρόσμενες διαθέσεις του άστατου μήνα Μάρτη και τις πρώτες δυνατές εμφανίσεις του ήλιου.

Απού 'χει κόρη ακριβή ,του Μάρτη ήλιος μην τη δει.

Σύμφωνα με τον Νικόλαο Γ. Πολίτη, "πατέρα" της ελληνικής Λαογραφίας, ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες μια καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και μια σκουντουφλιάρα και θυμώδισσα που πάντα κλαίει. Κι όταν πάει στη γελαστή γίνεται κι ο καιρός γελαστός κι όταν πάει στη σκουντουφλιάρα ο καιρός χαλάει. Εξ ου και τα πολλά επίθετα που του αποδίδονται: Κλαψόγελος, Καψομάρτης, Πεντάγνωμος, Γδάρτης, Ανοιξιάτης, Παλαβιάρης.

 Η ρίζα του εθίμου λέγεται πως φτάνει ως τα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι συμμετέχοντες έδεναν στο δεξί χέρι και αριστερό πόδι τους την Κρόκη, ένα σύμπλεγμα κόκκινης και λευκής κλωστής ή υφάσματος.  
Κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, μόλις οι μύστες περνούσαν τη γέφυρα που οδηγούσε προς τη θάλασσα, ελάμβανε χώρα μια ιδαίτερη και ενδιαφέρουσα εκδήλωση. Ήταν γνωστή ως κρόκωσις, από το μυθικό Κρόκωνα, τον πρώτο κάτοικο της περιοχής, οι απόγονοι του οποίου είχαν το προνόμιο να δένουν μια μάλλινη κρόκη, μια πορφυρή κορδέλα, γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι κάθε μύστη. Ο Deubner υποστήριξε ότι αυτή η τελετή, η κρόκωσις, γινόταν στην Αθήνα μεταξύ 15ης και 19ης Βοηδρομιώνος, για να αποφευχθούν καθυστερήσεις που θα προέκυπταν φυσιολογικά εάν γινόταν καθ' οδόν, στη διάρκεια της πομπής. 

Και στις γειτονικές μας όμως χώρες, Ρουμανία (mărţişor), Βουλγαρία (martenitsa), Αλβανία (verore), το ίδιο έθιμο επιζεί μέχρι τις μέρες μας. Στην Βουλγαρία μάλιστα γίνεται ανταλλαγή των martenitsas, εν είδει φυλαχτού, μεταξύ φίλων, οικογένειας και συναδέλφων, ακόμα και οικόσιτων ζώων, ενώ στη Σόφια έχει λάβει τα τελευταία χρόνια διαστάσεις εμπορικής πανήγυρης.
Οι Ρουμάνοι το φορούν για δυο βδομάδες, ενώ οι Βούλγαροι μέχρι να αντικρύσουν ένα λελέκι.

Ας καλωσορίσουμε λοιπόν τον Μάρτη, τηρώντας τις παραδόσεις μας, με τα Χελιδονίσματα, όπως έχουν διασωθεί από τον Αθηναίο (περί 200μ.κ.χ.) κι όπως τραγουδιούνται ακόμα και σήμερα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.

Ήλθε, ήλθε χελιδών                                                        Ήρθε, ήρθ’ η χελιδόνα
καλάς ώρας άγουσα  καλούς ενιαυτούς                φέρνοντας καλοκαιριά και καλή χρονιά
επί γαστέρι λευκά, επί νώτα μέλαινα                    στην κοιλιά της άσπρη και στη ράχη μαύρη
Παλάθαν συ προκύκλει εκ πίονος οίκου               Πέταξε μας μια αρμαθιά απ’ το πλούσιο σπίτι σου
οίνου τε δέπαστρον, τυρών τε κάνιστρον              και μια κούπα με κρασί και πανέρι με τυρί
και Πυρών α χελιδών και λεκιθίταν                      και σταράκι η χελιδόνα και τσουρέκι
Ουκ απωθείται. Πότερ’ απίωμες ή λαβώμεθα;     Δεν περιφρονεί. Τι θα γίνει; Φεύγουμε ή παίρνουμε;
Ει μεν τι δώσεις ει δε μη, ουκ εάσομες               Αν μας δώσεις κατιτίς, ειδαλλιώς δε φεύγουμε
Ή ταν θύραν φέρομες ή θυπερθυρον                   ή την πόρτα παίρνουμε ή τ’ ανώφλι της
Ή ταν γυναίκα ταν έσω καθημέναν                      ή την κυρά που μέσα κάθεται
μικρά μεν εστί, ραδίως νιν οίσομες                     μικρή είναι κι εύκολα την παίρνουμε
Αν δη φέρης ρι, μέγα δη τι φέρεις                        κι αν μας δώσεις κατιτίς κοίτα να ‘ν’ της προκοπής
Άνοιγ’, άνοιγε ταν θύραν χελιδόνι                        Άνοιγε, άνοιγε την πόρτα στη χελιδόνα
Ου γαρ γέροντες εσμέν, αλλά παιδιά                   Γέροντες δεν είμαστε, είμαστε παιδιά.